'Met normen jagen we achter individuele bestrijdingsmiddelen aan. Maar boeren en tuinders gebruiken steeds andere middelen. De totale toxische druk, de lange-termijn effecten van de cocktail aan giftige stoffen in het water, blijft zo buiten beeld.' Dat stelt Hans Middendorp, die onder verwijzing naar het geruchtmakende boek 'Silent Spring', erop wijst dat het in het oppervlaktewater meestal niet om slechts één enkele milieuschadelijke stof gaat, maar om een mengsel van schadelijke stoffen.
Door Hans Middendorp
Hans MiddendorpSinds het boek ‘Silent Spring’ van Rachel Carson uit 1962 kent de wereld de desastreuze gevolgen van het landbouwgif DDT. In de jaren daarna is er een systeem opgetuigd om per bestrijdingsmiddel een norm te bepalen. Zo’n norm werkt als een stoplicht. Als de concentratie van een bestrijdingsmiddel of chemische lozing boven de norm uitkomt, springt het stoplicht op rood en moet er ‘iets gebeuren’. Blijft de concentratie onder de norm, dan staat het stoplicht op groen en is er ‘geen probleem’.
Maar zo simpel is het natuurlijk niet, twee giftige stoffen beide nèt onder de norm zijn als mengsel niet vanzelfsprekend ‘geen probleem’. Al kort na ‘Silent Spring’ ontstond het inzicht dat het in het oppervlaktewater meestal niet om slechts één enkele milieuschadelijke stof gaat, maar om een mengsel van gifstoffen.
Toxische druk
Voor een eerste indruk van de toxische druk van een cocktail aan bestrijdingsmiddelen kun je in een grafiek laten zien wat de gemeten concentraties zijn ten opzichte van de wettelijke normen. Maar hoe tel je de toxische effecten dan bij elkaar op? Eco-toxicologen in de EU hebben daarvoor een database gevuld met alle toxicologische proeven die er de afgelopen 30 jaar in de vakliteratuur zijn beschreven. Vanuit die database met duizenden milieuschadelijke stoffen kan de computer de gemeten concentratie van elke stof omrekenen naar het relatieve toxisch effect. En de relatieve effecten van twee of meer giftige stoffen, die kun je wel bij elkaar optellen.
Voor tienduizenden waterlichamen in de EU is de toxische druk van 1800+ stoffen, in allerlei verschillende cocktails, vergeleken met de bijbehorende ecologische toestand (KRW-score). Er zit natuurlijk veel variatie in zulke correlaties. Gebleken is nu dat de variatie in ecologische toestand voor één-derde (bijna 35%) wordt verklaard door de toxische druk, voor één-derde door hydro-morfologische factoren en één-derde door fysisch-chemische waterparameters.
“De vuistregel is dat de toxische druk voor ongeveer 35% het herstelpotentieel van waternatuur bepaalt. Bij een hoge toxische heeft de aanleg van bijv. een natuurvriendelijke oever minder effect op de ecologische KRW-score. Eerst moet de toxische druk omlaag.”
Casus Delfland
Het Westland is de belangrijkste bron van bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater van Delfland. Inmiddels is elk tuinbouwbedrijf aangesloten op de riolering en het met opzet ‘in de sloot kieperen’ van tuinbouwwater komt niet meer voor. En zaten er zeven jaar geleden nog 23 bestrijdingsmiddelen boven de wettelijke norm, nu zijn dat nog ‘maar’ 11 middelen.
Maar minder bestrijdingsmiddelen boven de norm, is dat echt beter? Op het eerste gezicht wel, natuurlijk. Toch vertrouwt Delfland het zelf ook niet. In de waterkwaliteits-rapportage 2019 wordt als mogelijke verklaring voor het lagere aantal middelen boven de norm aangedragen ‘dat waarschijnlijk oude bestrijdingsmiddelen zijn vervangen door nieuwe middelen die weliswaar minder giftig zijn, maar wel in hogere concentraties worden gebruikt’.
En dat is precies het probleem. Met normen jagen we achter individuele bestrijdingsmiddelen aan. Maar boeren en tuinders gebruiken steeds andere middelen. De totale toxische druk, de lange-termijn effecten van de cocktail aan giftige stoffen in het water, blijft zo buiten beeld.
Met toxische druk kun je de ecologische waterkwaliteit vergelijken tussen bijv. het waterschap Delfland bij Den Haag en het waterschap in Friesland. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) heeft voor alle waterschappen de toxische druk berekend. En wat bleek? In 2018 was de toxische druk in Delfland veruit het hoogst en in Friesland het laagst. Ook rond Almere en in Drenthe was de toxische druk trouwens hoog.
Aanbevelingen
De toxische druk van een cocktail aan bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater geeft een goede beschrijving van de toxische impact op de lange termijn. Het blijft als veiligheidsminimum belangrijk om de concentraties van bestrijdingsmiddelen ten minste onder de norm-per-stof te brengen. Bovendien zijn er duizenden stoffen waarvoor nooit een norm is vastgesteld.
Ook kun je tijdreeksen maken, om te zien of de toxische druk in het oppervlaktewater is afgenomen over de jaren. Zo is het bekend dat akkerbouwers en tuinders na een verbod op het ene bestrijdingsmiddel direct overschakelen naar een ander middel. Je kunt jezelf dan feliciteren met het verdwijnen van dat ene bestrijdingsmiddel uit het water, maar wat je werkelijk wil weten is of de toxische druk ook is afgenomen.
Hans Middendorp is opgeleid als visbioloog en momenteel fractievoorzitter van de Algemene Waterschapspartij in Delfland.
