Door de aanhoudende droogte is er nationaal sprake van een feitelijk watertekort. Daardoor zijn mogelijk de komende weken nieuwe landelijke en bovenregionale maatregelen nodig om water te verdelen. Deze taak wordt vanaf nu belegd bij het Managementteam Watertekorten. Dat schrijft minister Mark Harbers van Infrastructuur en Waterstaat in een brief aan de Tweede Kamer.
Deze stap werd al verwacht nadat de Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) had aangegeven de situatie vandaag opnieuw te bekijken. De LCW was op 13 juli opgeschaald naar niveau 1 vanwege toenemende risico’s op bovenregionale watertekorten. Conform het Landelijk draaiboek waterverdeling en droogte volgt nu verdere opschaling.
Minister Mark Harbers geeft deze toelichting in zijn Kamerbrief: “Door de aanhoudende droogte en doordat de landelijke vraag naar water groter is dan het aanbod, is er sprake van een watertekort. Door dit tekort is vandaag besloten om de komende weken de waterverdeling vanuit het Managementteam Watertekorten (MTW) te coördineren en op te schalen van niveau 1 (dreigend watertekort) naar niveau 2 (feitelijk watertekort).” De laatste twee keer dat werd opgeschaald naar niveau 2 was in de zomer van 2018 en in 2011.
Droogvallende woonboten in Nijmegen
Door het MTW in plaats van de LCW verantwoordelijk te maken voor de coördinatie, ligt de besluitvorming over de waterverdeling nu op een hoger niveau. “Dit betekent dat de waterschappen, de provincies, de ministeries van Infrastructuur en Waterstaat, Economische Zaken en Klimaat, en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en de koepelorganisatie voor de drinkwaterbedrijven VEWIN in gezamenlijkheid zowel nationaal als regionaal de verdeling van het water bespreken en dit zorgvuldig op elkaar afstemmen”, aldus de minister.
Sneller beslissingen mogelijk
Het Managementteam Watertekorten wordt voorgezeten door directeur-generaal Michèle Blom van Rijkswaterstaat. In een nieuwsbericht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat zegt ze dat al enkele weken te zien is dat het in Nederland steeds droger wordt. “Dat komt enerzijds door veel verdamping in ons eigen land en anderzijds door een zeer lage rivieraanvoer vanuit het buitenland.”
Blom wijst erop dat waterschappen al de nodige maatregelen hebben getroffen om water vast te houden en zo goed mogelijk te verdelen. “Door nu vanuit het MTW een zwaardere coördinerende rol te nemen, kunnen we – wanneer dat nodig is - sneller en op maat beslissen over hoe we watertekorten kunnen oplossen.”
Verdringingsreeks bij waterverdeling
Voor de waterverdeling hoeven nog niet meteen nieuwe maatregelen op nationaal en bovenregionaal niveau te worden genomen. Maar dat kan de komende weken wel nodig worden. Het MTW past dan de verdringingsreeks toe (zie tabel).
De verdringingsreeks I Bron: Landelijk draaiboek waterverdeling en droogte
De minister hierover: “Door de verdringingsreeks is op voorhand duidelijk welke functies vóórgaan als onvoldoende water beschikbaar is voor alle functies. Binnen deze kaders maken Rijkswaterstaat, provincies en waterschappen regionaal en lokaal maatwerkafspraken, die recht doen aan de per regio verschillende kenmerken zoals de mogelijkheden tot aanvoer van water, bodemgesteldheid, type natuur en economische belangen. Het doel is daarbij om maatschappelijke en/of economische schade zoveel mogelijk te beperken.”
De effecten van de droogte zijn op het ogenblik vooral merkbaar voor de scheepvaart, de agrarische sector en de natuur. Deze maatschappelijke belangen horen allemaal thuis in categorie 4 van de verdringingsreeks (behalve een aantal kwetsbare natuurgebieden die in categorie 1 vallen). Volgens Harbers doen zich voor de zwaarwegender categorieën 1 tot en met 3 nu geen grote bovenregionale vraagstukken voor. Dit geldt onder meer voor de drinkwatervoorziening (categorie 2).
Beperken van negatieve effecten steeds grotere uitdaging
Minister Harbers verwijst voor een uitgebreide analyse van de huidige droogtesituatie naar de droogtemonitor van de LCW. Uit de update van gistermiddag blijkt dat de droogte zich verder doorzet en lage rivierafvoeren voor een uitzonderlijke situatie zorgen.
De commissie schetst in de droogtemonitor dit beeld: “In het grootste deel van Nederland is de huidige situatie wat betreft wateraanvoer en waterkwaliteit nog beheersbaar. Het wordt elke week echter een grotere uitdaging om de negatieve effecten voor natuur, landbouw en scheepvaart te beperken. De effecten van de droogte worden op steeds meer plekken merkbaar.”
De LCW gaat verder met: “In West-Nederland is sprake van toenemende verzilting omdat door de lage rivierafvoeren minder water beschikbaar is om het zeewater terug te dringen. Door de droogte en afnemende wateraanvoer wordt het in steeds meer gebieden moeilijker om waterpeilen op het gewenste niveau te houden.”
Rijnafvoer naar uitzonderlijk laag niveau
De watervoorziening staat onder meer onder druk door de lage afvoer van de Rijn. De afvoer bij Lobith is momenteel ongeveer 850 kubieke meter per seconde (m3/s). “De afvoer is lager dan het LCW-criterium van 1100 m3/s voor de maand augustus en is beduidend lager dan het langjarig gemiddelde van 1835 m3/s voor begin augustus”, aldus de droogtemonitor.
De Stadswaard bij Nijmegen
De LCW heeft het over een dalende trend. “In het stroomgebied van de Rijn valt de komende 2 weken weinig neerslag, waardoor een verdere daling van de afvoer verwacht wordt. In de tweede week van augustus komt de afvoer bij Lobith naar verwachting beneden het niveau van 800 m3/s, waarna deze verder daalt met een gemiddelde snelheid van ca. 4 m3/s per dag.”
Half augustus is een niveau in de buurt van 750 m3/s mogelijk. “Dergelijke lage afvoeren in deze periode van het jaar zijn uitzonderlijk; een afvoer beneden de 800 m3/s is in het verleden in de zomerperiode slechts twee keer eerder voorgekomen (1949 en 1976). Dit soort afvoeren komen wél vaker voor in het najaar.”
De daggemiddelde afvoer van de Maas is momenteel ongeveer 35 m3/s. Ook deze afvoer is beduidend lager dan normaal voor de tijd van het jaar (65 m3/s), maar bevindt zich nog wel boven het LCW-criterium van een driedaagse gemiddelde van 25 m3/s. Vanwege een daling met ongeveer 5 m3/s per week verwacht de LCW dat half augustus een gemiddelde afvoer onder het criterium mogelijk is.
Hinder voor scheepvaart door lage waterstanden
De waterstanden van de Rijn, de Maas en de IJssel zijn momenteel lager dan normaal voor de tijd van het jaar. Zo is de waterhoogte van de Rijn bij Lobith inmiddels iets minder dan zeven meter ten opzichte van NAP. Dat zorgt voor uitdagingen voor onder andere landbouw- en natuurbeheerders.
Ook scheepvaart ondervindt hinder, meldt Rijkswaterstaat in een nieuwsbericht. Rivieren zijn minder diep en hun vaargeulen worden smaller. Binnenvaartschepen kunnen daarom minder lading meenemen. Dit speelt het sterkst in de Waal en de Rijn die een vrije afstroom naar zee hebben. In de Maas, Nederrijn en IJssel kan Rijkswaterstaat het waterpeil nog beïnvloeden met stuwen, sluizen en pompgemalen.
Spaarzaam schutten is een andere maatregel om water beter vast te houden, wat bijvoorbeeld gebeurt bij sluis Eefde in het Twentekanaal. Hierdoor zijn er langere wachttijden en stremmingen bij sluizen. Zo moet een schip soms langer wachten totdat andere schepen aansluiten.
Grondwaterstanden laag tot zeer laag
Ondanks de regen die af en toe valt, is het in het algemeen warm en droog in Nederland en dat blijft volgens de weersverwachting de hele maand augustus nog zo. Het gemiddelde neerslagtekort is momenteel 224 millimeter (situatie op woensdagochtend 3 augustus, zie figuur) en loopt volgens het KNMI mogelijk op naar 261 millimeter over vijftien dagen. Dit is ruim boven het niveau van de 5 procent droogste jaren, al blijft het recordjaar 1976 buiten bereik.
De aanhoudende droogte heeft onder meer nadelige gevolgen voor de grondwaterstanden. De LCW meldt in de droogtemonitor dat deze standen een scherp dalende trend vertonen als gevolg van de recente droge weken in juli. “Op dit moment zijn de grondwaterstanden laag tot zeer laag voor de tijd van het jaar, zoals zichtbaar is in de Grondwaterindex. In het midden van Nederland en het zuiden van Nederland worden lokaal zeer lage grondwaterstanden waargenomen, zoals bijvoorbeeld nabij Mierlo in Noord-Brabant.”
De LCW laat ook weten dat hoge watertemperaturen lokaal problemen opleveren voor de waterkwaliteit. “Er zijn meldingen van blauwalg en vissterfte. In verschillende regio’s wordt de verdringingsreeks inmiddels toegepast.”
Gezuiverd rioolwater ingezet door Scheldestromen
In verband met de droogte hebben de waterschappen en Rijkswaterstaat de laatste maanden extra maatregelen genomen om water vast te houden, water te besparen en waar mogelijk de aanvoer te vergroten. Het gaat onder meer om onttrekkingsverboden, dijkinspecties en negatieve zwemadviezen. De waterschappen in het zuiden en oosten hebben op grote schaal onttrekkingsverboden uit oppervlaktewater ingesteld.
In Gelderland en in de gebieden van de Twentekanalen zijn tijdelijke pompen geplaatst, zodat hoger gelegen gebieden van water kunnen worden voorzien. Een andere speciale maatregel is het in werking stellen van de Klimaatbestendige Wateraanvoervoorziening (KWA) op 18 juli. Rijkswaterstaat en vier waterschappen hebben dat gedaan om verzilting van West-Nederland tegen te gaan.
Vanwege dezelfde problematiek heeft Waterschap Amstel, Gooi en Vecht gisteren (2 augustus) een tijdelijke dam geplaatst. Met deze grote dam is de toegang naar de Muidertrekvaart vanaf het Amsterdam-Rijnkanaal dichtgezet. Hierdoor kan zout water dat van de zee komt, niet verder binnendringen. Het waterschap houdt zo de waterkwaliteit goed in kwetsbare natuurgebieden als het Naardermeer en de Spiegelplas.
Zeeland is op het ogenblik de droogste provincie; aan de kust is het zelfs droger dan in het recordjaar 1976. Waterschap Scheldestromen kondigde gisteren aan dat als noodmaatregel gezuiverd rioolwater zal worden ingezet. Het waterschap brengt tijdelijk het gezuiverde rioolwater van de rioolwaterzuiveringen Walcheren (in Ritthem) en Willem Annapolder (in Kapelle) naar het achterliggende gebied. Het doel is om inklinking van veenlagen in de bodem te beperken en blijvende schade door bodemdaling te voorkomen.
Normaal verbruik van drinkwater
Het drinkwaterverbruik is volgens de droogtemonitor op het ogenblik normaal voor de tijd van het jaar. Drinkwaterbedrijven roepen klanten wel op om tijdens warme periodes bewust en zuinig om te gaan met drinkwater.
Minister Harbers doet dat vandaag nog eens dunnetjes over: “We proberen samen met alle waterpartners het watertekort beheersbaar te houden, maar iedereen kan een steentje bijdragen. Daarom vraag ik alle Nederlanders om goed na te denken of ze hun auto moeten wassen of hun opblaaszwembadje helemaal moeten vullen. Nederland is een waterland, maar ook hier is ons water kostbaar.”
ONDERZOEK: GROTERE KANS OP MEERJARIGE DROOGTES
Het was in 2018, 2019 en 2020 droog en ook nu weer. Wanneer droge jaren elkaar opvolgen, zijn de effecten groter dan wanneer deze op zichzelf staan. Het KNMI heeft hiernaar onderzoek uitgevoerd in samenwerking met Wageningen University & Research en Universiteit Utrecht.
Meteorologisch gezien is er geen verhoogde kans op herhalende droogtes, schrijven de onderzoekers Karin van der Wiel (KNMI) en Niko Wanders (Universiteit Utrecht) in een KNMI-klimaatbericht. “We hebben in het onderzoek geen aanwijzingen kunnen vinden voor verhoogde kansen op een meteorologische droogte in jaar twee, nadat er een eerste zomer van droogte heeft plaatsgevonden. De droogte van 2019 volgend op die van 2018 was dus gewoon pech.”
Maar sterke klimaatverandering maakt volgens hen de kans op meerjarige droogtes wel groter. Klimaatverandering kan leiden tot een behoorlijke afname van zomerneerslag en een toename van verdamping. “Dat maakt dat de kans op het voorkomen van een droogte in onze regio groter wordt. Wanneer die basiskans groter wordt, wordt ook de kans op twee opeenvolgende droge zomers groter. Daardoor neemt de kans op meerjarige hydrologische droogte dus ook toe. Vanuit dat perspectief is er dus wél een meteorologisch proces dat leidt tot meerjarige droogtes, en kunnen we in de toekomst wellicht niet meer spreken van pech”, aldus Van der Wiel en Wanders.
