Met een vers gezet theetje installeer ik me in de vroege ochtendzon met vergaderstukken voor waterschap Rijn en IJssel. Voor de komende algemeen bestuursvergadering staan er acht thema’s op de agenda. Alle voorstellen en bijlagen tezamen tellen 27 stukken. Exclusief mededelingen. U begrijpt: naast het ene theetje staat een thermoskan.
door Phebe Kloos
Ik start met grondbeleid rond het hoogwaterbeschermingsprogramma. Om te zorgen voor maximale bescherming lees ik dat we onze dijken goed moeten kunnen onderhouden. Bij een dijk denk ik aan Vlieland, waar ik tussen zee en grasmuur fiets, slingerend langs schapenpoep.
Maar in het stuk word ik opnieuw voorgesteld aan de dijk. Ik lees dat deze bestaat uit verschillende ‘onderdelen’: ‘het klassieke dijklichaam zelf, bestaande uit twee opgaande taluds en een kruin’. Een belangrijk punt voor stevigheid is ‘de teen’, ‘het knikpunt tussen binnentalud en de binnenberm of maaiveld’. Ik verslik me in de thee: het waterschap stelt me voor aan de dijk als een lichaam, met kruin en teen!
Het doet me denken aan de studie antropologie, waar ik kennis maakte met een gebruik in India. Ik leerde dat daar bij boomvereringen de bomen maskers krijgen opgezet. Zo wordt hen een gezicht gegeven. Over een gebergte in Mount Saint Elias leerde ik dat de lokale bevolking gletsjers voorstellen als bewuste actoren die reageren op hun omgeving. De gletsjers hebben ‘ogen als de maan’ en een hekel aan mensen die rechtstreeks naar hen kijken, dus dragen de mensen donkere brillen om hun blikken te verbergen.
Het toedichten van menselijke (karakter)eigenschappen (een boom met een masker, een dijk met een teen, een stofzuiger met ogen en de naam Henry) noem je antropomorfisme – inderdaad zeer Scrabblewoordwaardig. Geloven dat een gletsjer bezield is, noem je animisme. Het zijn filosofische, religieuze of spirituele concepten waarbij zielen of geesten niet alleen bestaan in mensen en dieren.
Een boom, rivier of donderslag zien als iets waarmee je een menselijke relatie kan opbouwen, werd als primitief en kinderlijk bestempeld
Op antropomorfisme en animisme kwam in de moderne tijd een taboe. Een boom, rivier of donderslag zien als iets waarmee je een menselijke relatie kan opbouwen, werd als primitief en kinderlijk bestempeld. Mens en natuur waren gescheiden en zo werd de stem van de natuur gedoofd en ontzield. Zonde, want antropomorfisme en animisme bieden de mogelijkheid tot verwantschap. Niet-menselijke natuur begroeten, hoe fluisterend ook, is de start van een relatie. Het is een opening om hen te erkennen, erom te geven, ervoor te zorgen, om het toe te wensen wat we onszelf ook toewensen. Verbanden leggen tussen mensen en niet-mensen helpt om een band op te bouwen.
De tenen en kruinen zetten me stil (al hielp het verslikken ook mee). Een gesprek met een waterschapper van waterschap De Dommel dient zich aan. Hij vertelde me dat ze alleen nog maar spreken van ‘waterlichamen’ om water zo een stem te geven. Ik denk ook aan het waterschap Vallei en Veluwe, waar ze in de blauwe omgevingsvisie aandacht vragen voor ‘het blauwe hart’, ons Veluws grondwater.
Samen geven deze waterschappen de dijk en het water een gezicht en hart met lichaam en teen. Deze vorm van antropomorfisme is een prachtige uitnodiging om ons op een nieuwe manier te verhouden tot onze omgeving. Het is tijd om de verdeling te stoppen en waarden van alternatieve kaders te omarmen. Aan ons nu de opgaven om de grasmuur te erkennen als entiteit waarbij we niet op de tenen gaan staan en het hartzeer van het waterlichaam te zuiveren.
Leestip:
David Haberman, 2013. People Trees: Worship of Trees in Northern India. Julie Cruikshank, 2006. Do Glaciers Listen? Local Knowledge, Colonial Encounters, and Social Imagination
Phebe Kloos is antropoloog met als specialisme mens-water relaties en verbonden aan waterschap Vallei en Veluwe en waterschap Rijn en IJssel
Als we verdroging aanpakken (let op: Nederland heeft daartoe een verplichting) kán inderdaad grondwateroverlast de kop opsteken. Je spreekt over ‘totale onbeheersbaarheid van de grondwaterkwantiteit’. Dat snap ik niet. De infiltraties zijn juist uitermate gecontroleerd, ook kwantitatief. Overlast en droogte op de flanken ontstaan zeer snel door overvloedige regen of juist het gebrek daaraan. Overlast door infiltraties in de hoge delen – als het al optreedt - ontstaat echter niet ‘over night’, dat duurt jaren. Als - en voor zover - infiltraties de oorzaak zijn, dreigende overlast kunnen we perfect monitoren en heel effectief bestrijden door het sturen van de infiltraties of door zeer lokaal grondwater te onttrekken. Dat maakt ook nog eens prima bronnen beschikbaar. Het waterbedrijf zou water moeten winnen waar overlast dreigt, bij voorkeur niet daar waar verdroging het gevolg is.