Het Veluws Zwerfpad is een langeafstandswandelpad. Het lopen van deze route was voor Jos Peters aanleiding om opnieuw stil te staan bij de Veluwe als Water Accu. Hij schreef daarover in H2O net voor Kerst vorig jaar, nadat hij dat in 2019 ook deed. Toen reageerde Herman van Dam, in januari opnieuw. Peters vindt dat Van Dam in zijn reactie oneigenlijke tegenstellingen schept en tegenargumenten geeft die geen hout snijden.
door Jos Peters
Jos PetersAls je jaarlijks miljoenen stappen zet in de natuur, dan leer je natuur waarderen, dat kan niet anders. Het Veluws Zwerfpad bracht me eind vorig jaar over het prachtige Wekeromsche Zand, Kootwijkerzand, over de Groevenbeekse en Ermelosche Heide en - na een paar dagen - bij de Leuvenumse Beek.
Het wandelpad stond blank. Vanuit deze beek - icoon voor beeknatuur op de Veluwe - stroomde water het Leuvenumse bos in. Heel verklaarbaar allemaal, de jaren 2023 en 2024 waren uitzonderlijk nat. Euforie alom bij beek- en natuurliefhebbers: meer water dan sinds decennia gezien. Ik durf echter de voorspelling aan dat na een droog jaar veel Veluwse beken weer droogvallen.
Hydrologen begrijpen dat, de reservoircoëfficiënt op de flanken van de Veluwe is gering. Na een paar droge maanden valt de kwel weg naar de lage delen van de waterlopen. De hoge delen staan al decennia droog. Beken en sprengen ontspringen te laag op het massief. Van de centrale, hoge delen van de Veluwe is de reservoircoëfficiënt groot: enkele jaren. Als daar een emmertje water omvalt, zit onmiddellijk de inhoud éxtra in het massief. En over 5 jaar bevat het massief nog steeds de helft van de inhoud van het emmertje éxtra. Het Veluwemassief heeft het letterlijk in zich om water jaren vast te houden. Van nature. Voor ondergrondse wateropslag is het Veluwemassief bij uitstek geschikt. Verkennende computersimulaties bevestigen dat [9].
Magisch
Het is magisch om te wandelen over het immens grote grondwaterlichaam dat pakweg 10 keer meer zoet water bevat dan het IJsselmeer. En waarin we ook veel meer water kunnen bergen dan in het IJsselmeer. Zie onderstaand tekstkader. De eerste keren dat ik daarover schreef was eind 2019 op mijn LinkedIn tijdlijn [3], in de Volkskrant [4] en in het vakblad H2O [5].
Ik zie het Veluwemassief als een Water Accu die kan worden opgeladen. Verdroging kunnen we aanpakken door de centrale, hoge delen aan te vullen met onberispelijk voorgezuiverd rivierwater, schoner dan regenwater. Ik stofte een ruim 50 jaar oud plan af en schoeide dat op een moderne, groene, duurzame leest. Ooit muntte ik het begrip Open Infiltratie Nieuwe Stijl, OINS [1]. In de jaren 90 pasten Nederlandse duinwaterbedrijven OINS toe in verschillende infiltratiegebieden in de Nederlandse duinen, met natuurwinst als resultaat. OINS zal ook op de Veluwe tot natuurwinst leiden. De reacties op mijn eerste berichten waren vooral steun en bijval.
Ook kritische noten natuurlijk, onder meer van Herman van Dam, een van de ecologen die in de jaren 70 van de vorige eeuw onderzoek deed aan de inmiddels verouderde plannen voor infiltratie op de Veluwe. Er ontspon zich een soort polemiek [6, 7, 8]. Het idee haalde ook enkele dagbladen, onder meer De Stentor [10].
De recente Veluwe wandelingen brachten me ertoe om als columnist op het eervolle podium van H2O nogmaals stil te staan bij de hydrologie van het Veluwemassief. Het opiniestuk ‘Prachtige Veluwe om van te dromen’ verscheen net voor Kerst vorig jaar [12]. Herman van Dam reageerde opnieuw: ‘De droom van de Veluwe-infiltratie’ [13]. Ik zou ‘volledig voorbijgaan aan de tegenargumenten’. Ik kan niet anders dan daarop reageren, want hij schept oneigenlijke tegenstellingen en komt met meningen die geen standhouden. Fact checking mag dan uit de mode raken, maar niet bij mij.
Eerst even iets meer over het grondwater op de Veluwe:
Afhankelijk van waar je de grens legt, van wat je rekent als horend bij de Veluwe, is het gebied 100 duizend hectare groot. In het massief zit ongeveer 50 miljard kuub prachtig schoon zoet grondwater. De Veluwe is veruit het grootste zoetwaterreservoir van Nederland, tien keer groter dan het IJsselmeer. Als het peil in het IJsselmeer 10 cm stijgt, bevat het pakweg 100 miljoen kuub meer. Als de grondwaterstand op de Veluwe gemiddeld zeg 3 meter stijgt, bevat het massief 1 miljard kuub meer. Het massief bevat niet alleen veel meer zoet water dan het IJsselmeer, je kunt er ook veel meer water in bergen.
De Veluwe is regenwater gevoed. Al het water op de Veluwe is daar ooit als regen gevallen. Als het niet verdampt, vult het de grondwatervoorraad aan, kwelt het op in beken en sprengen, stroomt het ondergronds af naar (ooit Zuiderzee nu) randmeren, IJsselmeer, Flevopolders, IJsselvallei, Rivierengebied, Gelderse Vallei of naar winningen van waterbedrijf en industrie. Diep grondwater op de Veluwe is gemiddeld een paar eeuwen (!) onder weg, met een enorme spreiding. Het diepe grondwater in de centrale, hoge delen viel zelfs voor het begin van onze jaartelling uit de lucht. Het duurt wellicht duizenden jaren voordat het ergens aan maaiveld komt, ver buiten de Veluwe. Als het niet wordt opgepompt.
Nogmaals de oorzaak van verdroging van de Veluwe
Je kunt een probleem niet aanpakken, als je het niet goed doorgrondt. Aanpak begint met begrijpen wat de oorzaak is. In mijn laatste opiniestuk [12] beschrijf ik daarom nogmaals waarom de totale jaarafvoer van de honderden beken en sprengen op de flanken van het massief gemiddeld nog maar een kwart is van wat die was meer dan een eeuw geleden. Dat komt niet door het klimaat en slechts ten dele door de winningen van waterbedrijf en papierindustrie. Het is het onfortuinlijke gevolg van de aanplant van exotisch naaldbos eind 19e eeuw waardoor inmiddels bijna de helft van het hele gebied monotoon, natuurarm naaldhout is.
Neerslag is goed te meten, dat geldt niet voor verdamping. Ecoloog Flip Witte leverde cijfers over het in de loop der jaren veranderde landgebruik op het ongeveer 100 duizend hectare grote natuurgebied [2]. Zo berekende ik dat de jaarlijkse verdamping sinds eind 19e eeuw toenam met pakweg 250 miljoen kuub. Ondanks de toename van de neerslag - sinds begin van de 20e eeuw valt er jaarlijks gemiddeld ongeveer 175 miljoen kuub meer regen - komt de Veluwe dus aanvulling van grondwater tekort.
Daardoor kwelt er veel minder op in de beken en sprengen. Het leefgebied van ijsvogel, beekprik, libelle droogt op. Evenals van waardevolle flora. Verdroging van de Veluwe heeft dus verdamping als grote veroorzaker. Zélfs als waterbedrijf en papierindustrie geen druppel grondwater zouden winnen, zelfs dan, komt aan verdroging geen eind. Al helpt het natuurlijk als de winningen zouden stoppen.
De beleidstrits van de Commissie Waterbeheer 21e eeuw
Na de kletsnatte jaren 90 van de vorige eeuw, kwam de Commissie Waterbeheer 21e eeuw bijna 25 jaar geleden met een beleidstrits over wat te doen met water: bij voorkeur houden we het vast. Lukt dat niet, dan slaan we het op, we bergen het. Als ook dát niet lukt, pas dán, voeren we het af naar uiteindelijk de Noordzee.
Deze beleidstrits is genoegzaam bekend, velen kunnen hem opdreunen: vasthouden, opslaan, afvoeren. Het heeft dus ook mijn voorkeur om het water dat valt, vast te houden door het niet te laten verdampen. Minder naaldbos zorgt voor minder verdamping en dus meer ‘natuurlijke’ grondwateraanvulling. Het effect van verdamping is zeer substantieel, maar te vaak vergeten of onderbelicht. Als we op de Veluwe álle naaldbos (45 duizend hectare) zouden vervangen door loofbos -stel - dan stijgt na verloop van enkele jaren de totale jaarafvoer van alle beken en sprengen met ruwweg 80 miljoen kuub.
Dat zou een enorm, positief natuureffect geven. Zouden we álle naaldbos kappen ten faveure van zandverstuivingen en heide, dan praten we over jaarlijks pakweg 170 miljoen kuub. De gemiddelde jaarafvoer van alle beken en sprengen zal dan minstens vier keer groter worden dan nu, zelfs groter dan deze sinds eeuwen was. Voor een merkbaar effect moeten we de bijl aan de wortel leggen van minstens 10 duizend hectare naaldbomen. Ik geef het je te doen. Het kappen van bomen - die CO2 vastleggen – vraagt heel veel uitleg.
Verdroging kunnen we ook anders aanpakken met - stap 2 van de beleidstrits - ondergrondse aanvulling van het massief met onberispelijk gezuiverd rivierwater. Dat beschreef ik in mijn opiniestukken [3, 12].
Oneigenlijke tegenstellingen
Van Dam [13] stelt dat het ‘vervangen van soortenarme productiebossen door stuifzand en heide extra infiltratie van regenwater zal opleveren’. Het mag duidelijk zijn, hij en ik verschillen daarover niet van mening. Het vergroten van de natuurlijke grondwateraanvulling vooral door kap van naaldbos en aanplant van loofbos, of liever nog stuifzand en heide, is een zeer serieuze optie. Ik wijs nogmaals op de vierde zin van mijn opiniestuk [12]: ‘Bosomvorming ten faveure van loofbos zou waterbalans en biodiversiteit herstellen’.
Ook stelt hij dat ‘grootschalige onttrekking van grondwater aan de Veluwe door de papierindustrie moet worden vervangen door gebruik van (voorgezuiverd) rivierwater’. Ook eens. Er wordt al decennia over gesproken, maar het is nog niet geëffectueerd. En áls het ervan komt, is dat lokaal (Renkum, Eerbeek) een remedie tegen verdroging, niet voor de Veluwe als geheel.
Hij en ik zijn het ook eens over waterbesparing. Meer dan 10 jaar geleden verbaasde ik mij erover dat het woord waterbesparing in de (inmiddels vorige) Beleidsnota Drinkwater niet voorkwam. In april vorig jaar nog schreef ik op H2O Podium mijn kijk op waterbesparing [11]. Naar mijn mening moet iedereen aan de slimme meter: 20 procent water besparen is haalbaar. Pas sinds juni vorig jaar is er een Nationaal Plan van Aanpak Drinkwaterbesparing.
Tegenargumenten
De wereld kent veel problemen die om een aanpak schreeuwen. Sommigen zijn daar doof voor of blinken uit in het ontkennen of in het opsommen van de risico’s of kosten als we wat aan de problemen doen. En in het op een rij zetten van bedenkingen. Ook tegen het idee van het opladen van de Water Accu zijn tegenargumenten te verzinnen. Zelf heb ik ook een lijst.
Naar mijn mening snijden de meeste weinig hout. Het zijn vooral excuses om niet in actie te komen, het allemaal nog maar eens een tijdje aan te zien, af te wachten, geen verantwoordelijkheid te nemen, weg te kijken, de aanpak van het probleem elders te zoeken of aan anderen te laten. Uitstellen lijkt wel in de mode. Problemen worden alleen maar groter.
In zijn reactie [13] voert Van Dam opnieuw tegenargumenten aan tegen de Water Accu. Hij vraagt zich af ‘als er water uit de IJssel gewonnen moet worden, waarom kan dat voorgezuiverde water dan niet meteen het drinkwaternet in?’ Elke drinkwateringenieur leert in les 1 dat oppervlaktewater een prima bron is voor drinkwater, maar wel met inschakeling van voorraadbekkens of een ondergrondse buffer. Zo maken de open Biesboschbekkens en ondergrondse opslag in de duinen de drinkwatervoorziening van West Nederland betrouwbaar.
Hoe ziet in de optiek van Van Dam de drinkwatervoorziening eruit als de rivier tijdelijk verontreinigd is door calamiteuze rivierverontreinigingen of door aanvaringen die er ook in het verleden veel zijn geweest? Wat te doen als er door droogte geen water kan of mag worden ingenomen? Wat te denken van oplopende internationale spanningen, of misschien een Derde Wereldoorlog voor de deur?
Als een substantieel grote productielocatie waarbij het ‘gezuiverde rivierwater direct het net ingaat’ tijdelijk niet kan produceren, moet dat worden opgevangen met de andere productielocaties en kostbare leidingen. Die zullen allemaal op een grotere capaciteit moeten worden aangelegd: we praten over extra investeringen van honderden miljoenen euro’s, wellicht meer.
Nóg een enorm voordeel
Tussenschakeling van een buffer heeft nóg een enorm voordeel: de werken voor inname, voorzuivering en transport naar de buffer kunnen 30 procent kleiner zijn. De buffer vangt immers de variaties op in het watergebruik gedurende het jaar. Ook dit resulteert in een gigantische besparing althans ten opzichte van drinkwaterproductie op basis van directe zuivering.
Ik begrijp niet precies wat Van Dam bedoelt met ‘de infiltratiecapaciteit in de randgebieden kan worden vergroot door kansrijke combinaties van natuur en (natuurinclusieve) landbouw’.
De infiltratiecapaciteit in de randgebieden, op de flanken van de Veluwe, is beperkt. Infiltratie kan wel het hydrologische effect van grondwaterwinningen enigszins compenseren, dat wel. Maar let op 1) de landbouw in de randgebieden heeft in uitzonderlijk natte perioden (zoals nu) al te stellen met grondwateroverlast en 2) als we daar ‘gebiedseigen’ water infiltreren, zonder enige voorzuivering (met enkel bezinking), vol met vingerafdrukken van het lokale landgebruik, dan bezoedel je de ondergrond. Je hoeft geen glazen bol te hebben om te voorzien dat je in het opgepompte grondwater bestrijdingsmiddelen gaat ontdekken. De bestaande grondwaterzuiveringen zijn daar niet op gebouwd.
Kennelijk geeft Van Dam de voorkeur aan de kleine infiltraties met lokaal, ‘systeemeigen water’. Hij prefereert dat boven aangevoerd ‘gebiedsvreemd’ en wél voorgezuiverd water - schoner dan regenwater - omdat ‘het schier onmogelijk is om de restanten van honderden bestrijdingsmiddelen, geneesmiddelen en overige door de mens gemaakte stoffen te verwijderen’, ‘voorzuivering geld kost’ en ‘resulteert in energie- en chemicaliënverbruik’.
Niet relevant
Ik wijs erop dat deze argumenten niet relevant zijn want ze zijn altijd aan de orde bij inzet van rivierwater, of het nu een directe zuivering is van rivierwater dan wel een voorzuivering voorafgaand aan ondergrondse opslag. Overigens, Van Dam maakt met zijn zinssneden – hopelijk onbedoeld – het drinkwater van 40 procent van alle Nederlanders verdacht. Al het Nederlandse drinkwater, ook als dat bereid is uit oppervlaktewater, is van hoge kwaliteit: meer dan 99,9 procent van de jaarlijks ruim meer dan een half miljoen metingen voldoet aan alle gestelde normen.
Van Dam stelt: ‘Als er dan toch geïnfiltreerd moet worden in de diepe ondergrond van de Veluwe, maak dan in die ondergrond een aparte grondwaterbel/grondwatersysteem van infiltreren en onttrekken. Het watersysteem boven die gemaakte bel komt op een hoger niveau te liggen. Er is geen vermenging met de ondiepere systemen die vegetatie en beken voeden’.
Het tekstkader hierboven geeft wat achtergrond over de hydrologie in het massief. Water dat infiltreert in de centrale delen van de Veluwe - of het nu ongecontroleerd natuurlijk is dan wel gecontroleerd kunstmatig - kwelt niet op in de beken en sprengen. Pas na honderden of misschien zelfs duizenden jaren in kwelgebieden rondom de Veluwe. Er is dus geen sprake van ‘vermenging met ondiepere systemen die de beken voeden’. Het is zeker dat de infiltratie tot meer kwel leidt naar de beken en sprengen en het is uitgesloten dat de kwaliteit van dat kwelwater negatief ingrijpt op de waternatuur in de waterlopen.
Van Dam stelt ook dat ‘infiltratie van oppervlaktewater kan leiden tot temperatuurstijging van het kwelwater in beken en bronnen, wat schadelijk is voor de karakteristieke flora en fauna’. Hij heeft opnieuw geen gelijk want - zoals ik hierboven toelicht - het infiltratiewater belandt niet in de beken. Overigens, Nederlands oppervlaktewater (en dus ook infiltratiewater) is gemiddeld door het jaar heen niet warmer dan natuurlijk grondwater en kwelwater.
Een bondje voor de Veluwe
We zijn internationaal verplicht met maatregelen en plannen te komen voor bestrijding van verdroging. Ook ligt er sinds kort een actieprogramma om nieuwe bronnen te vinden voor drinkwater. Lukt dat niet, dan komt over enkele jaren niet overal drinkwater uit de kraan.
Lang verhaal kort: er is enorm veel urgentie. De Water Accu slaat twee vliegen in één klap. We kunnen de Veluwe opladen door 1) bestrijden van verdamping en 2) het gecontroleerd infiltreren van onberispelijk voorgezuiverd rivierwater, schoner dan regenwater. Zijn daartegen geen tegenargumenten en risico’s te bedenken? Tuurlijk wel. Als je excuses zoekt om uit te stellen en niets te doen, laat het me weten, dan stuur ik je mijn lijstje. Sommige daarvan zijn wel steekhoudend: Wiens taak is het om verdroging te bestrijden, wie gaat het betalen?
Het is belangrijk om de complicaties en risico’s te kennen, maar ook om daarin niet te blijven hangen. In de filmklassieker ‘The Lion King’ onthult Mufasa aan kleine Simba dat hij ook wel eens bang is maar dat moed iets anders is dan angst. Een moedig leider is hij die weet heeft van de risico’s, en tóch actie onderneemt.
Op mijn wandelingen op de Veluwe kom ik veel tegen over de hertogen van Gelre. De verbondsbrief van 1418 had voor het hertogdom een enorme betekenis. Wat als verschillende bestuurders nu, in 2025, opnieuw een bondje maken, maar nu over de Veluwe? Provincie, Natuurmonumenten, Waterschap Vallei & Veluwe, Vitens, Stichting tot behoud van de Veluwse Sprengen en Beken. Ook andere organisaties zijn welkom om aan te sluiten. Herstel van biodiversiteit en natuur is wél mogelijk. Ook kunnen we zo op de Veluwe uitstekende extra bronnen vinden voor drinkwater. Ook dát kan: betere én goedkopere dan die we elders zoeken.
Gedurfd plan
Hoe mooi zou het zijn als de bestuurders hun medewerkers ruimte geven om een gedurfd plan verder vorm te geven vanuit de basisidee dat het mogelijk is. Tijden geleden had ik een zeer gewaardeerd collega, later een wijze vakgenoot. Aangaande samenwerking is zijn mantra: ‘Niet zeggen hoe het moet, maar kijken hoe het kan’.
Ik ben het volledig met Van Dam eens als hij stelt dat ‘… gebiedsbrede problemen van de Veluwe onvoldoende worden aangepakt’. En inderdaad, ‘een brede en integrale blik op de problemen op en rond de Veluwe is essentieel om verdere achteruitgang van de kwaliteit van ons grootste natuurgebied in het hart van Nederland in stand te houden’. Hij betwijfelt of ‘de infiltratieplannen van Jos Peters stand zullen houden bij toetsing aan zo’n integrale visie’.
Ik ga die uitdaging graag aan, maar wil dan wel graag betrokken zijn bij zo’n toetsing. Ik wil voorkomen dat naar de plannen wordt gekeken met een 50 jaar oude bril en dat van de plannen afstand wordt gedaan op basis van misconcepties. Ook leg ik dan graag de verschillen uit tussen een Water Accu zoals ik die voor ogen heb en het achterhaalde, oude plan voor Veluwe Infiltratie. Laat een open overleg hierover, tussen bestuurders op topniveau, het begin zijn. Dat is wat ik al jaren mis.
Jos Peters is natuurliefhebber, geohydroloog en drinkwaterdeskundige
REFERENTIES
- Open infiltratie Nieuwe Stijl, Jos Peters et al, jaargang 25, nr 19, pp 532-537, 1992
- Met het historische landschap verdween het water van de Veluwe, Flip Witte et al, Stromingen 16, nr 1, 2019
- Het Veluwemassief als Water Accu, Jos Peters, LinkedIn, 3 oktober 2019
- Wateropslag? Ja, op de Veluwe, Jos Peters, Volkskrant, 5 november 2019
- Een kwart cent per emmer, Jos Peters, H2O Podium, 17 maart 2020
- Infiltratie Veluwe: oud water in nieuwe zakken? Herman van Dam, H2O Podium, 7 april 2020
- Over niets wordt zoveel gerept als over ongerepte natuur, Jos Peters, H2O Podium, 9 april 2020
- Veluws grondwater: geen Wateraccu of Nationale Gieter, maar Biodiversiteitsmonitor, Herman van Dam, H2O Podium, 10 mei 2020
- Verkennend rekenen aan grootschalige infiltratie op de Veluwe, Perry de Louw et al, H2O, 1 juni 2020
- Is dit rigoureuze plan met miljarden liters IJsselwater dé oplossing tegen droogte? De Stentor, 23 augustus 2020
- Voor iedereen een slimme watermeter, Jos Peters, H2O Podium, 10 april 2024
- Prachtige Veluwe om van te dromen, Jos Peters, H2O, 13 december 2024
- De droom van de Veluwe-infiltratie, Herman van Dam, H2O Podium, 7 januari 2025
We willen een techniek ontwikkelen om de bodem omhoog te laten groeien met 1m p/jaar. We hadden al zitten denken aan dit systeem, maar ik zou graag eens willen praten over jullie ervaring of samenwerking .
Als we verdroging aanpakken (let op: Nederland heeft daartoe een verplichting) kán inderdaad grondwateroverlast de kop opsteken. Je spreekt over ‘totale onbeheersbaarheid van de grondwaterkwantiteit’. Dat snap ik niet. De infiltraties zijn juist uitermate gecontroleerd, ook kwantitatief. Overlast en droogte op de flanken ontstaan zeer snel door overvloedige regen of juist het gebrek daaraan. Overlast door infiltraties in de hoge delen – als het al optreedt - ontstaat echter niet ‘over night’, dat duurt jaren. Als - en voor zover - infiltraties de oorzaak zijn, dreigende overlast kunnen we perfect monitoren en heel effectief bestrijden door het sturen van de infiltraties of door zeer lokaal grondwater te onttrekken. Dat maakt ook nog eens prima bronnen beschikbaar. Het waterbedrijf zou water moeten winnen waar overlast dreigt, bij voorkeur niet daar waar verdroging het gevolg is.